ОДНКНР аһаҕас уруок: «Дьиэ кэргэн – духуобунай сыаннастары харыстааччы»
Уруок хаамыыта
1. Тэрээһин түгэнэ. Учуутал киирии тыла
Иллээхтик илииттэн ылсыахха,
Мичээрдэһэн ылыахха,
Үтүө күнү баҕарсыахха
Үлэлииртэн толлумуоха.
- Оҕолоор, биһиги бары биир сомоҕобут, хас биирдиибит үлэтиттэн уопсай дьыалабыт көдьүүстээх буолара тутулуктаах. Бүгүҥҥү уруокка биһиги кыттыгас үлэбит үтүө түмүктэрдээх буоларыгар эрэнэбин.
2. Мотивация
Соругу туруоруу: роликка туох өйдөбүл угуллубутун туһунан толкуйдаа (ыал туһунан видеоролигы көрдөрүү).
Ырытыһыы:
- Сюжекка туох өйдөбүл угуллубутуй (ааптар биһиэхэ тугу этиэн баҕарбытый)?
- Эһиги санааҕытыгар, бүгүн биһиги уруокка туох туһунан кэпсэтиэхпитий?
Тиэмэни ааттыыллар уонна суруналлар: Дьиэ кэргэн – духуобунай сыаннастары харыстааччы.
Бүгүн уруокка эһиги тугу билиэххитин баҕараҕыт?
Сыаллар: - Дьиэ кэргэн диэн тугуй? Дьиэ кэргэн сыаннастара диэн тугуй? Араас итэҕэллэргэ дьиэ кэргэн ханнык сыаннастара баалларый?
Интрига: Эһиги санааҕытыгар, кыһыл хоруопкаҕа туох баарый?
3. Билиини актуализациялааһын
Ырытыһыы:
Л.Н.Толстой бэрт кэрэхсэбиллээх тыллары эппитэ: «Бэйэтин дьиэ кэргэнигэр, бэйэтин дьиэтигэр дьоллоох эрэ киһи дьиҥ-чахчы дьоллоох».
Ыал. Бу тылы биһиги балачча элбэхтэ истэбит эбэтэр этэбит, ол эрээри кини тугу бэлиэтиирий диэн толкуйдаан ылаб ыт дуо? «Ыал» диэн тугуй? (Оҕолор хоруйдууллар).
Дьиэ кэргэн хас биирдии киһи олоҕор саамай сүрүн суолталаах. Ол биһиги чугас аймах дьоммут, кинилэри биһиги таптыыбыт, холобур оҥостобут, кинилэр тустарыгар кыһаллабыт, үтүөнү-дьолу баҕарабыт.
4. Саҥа матырыйаалы үөрэтии
Торум
Ыал диэн тугуй?
Бөлөхтөрүнэн тылдьыты кытта үлэ.
Ыал диэн тыл тылдьыкка: «Төрөппүттэр, оҕолор, сиэннэр уонна да атын чугас аймахтар киирсэр бииргэ олорор дьон бөлөҕө».
Хас биирдии тыл туспа устуоруйалаах. Онтон эһиги санааҕытыгар Ыал (Семья) диэн тыл хайдах үөскээбитэй? Истиҥ эрэ ону быһаарар биир бэртээхэй хоһоону. Үөрэнээччи кыыс хоһоон ааҕар.
«Семья»
Когда появилось слово «семья»?
Когда-то о нём не слыхала земля,
Но Еве сказал перед свадьбой Адам:
,,Сейчас я тебе семь вопросов задам
- Кто деток родит мне, богиня моя?
И Ева тихонько ответила: «Я»
- Кто их воспиттывает, царица моя?
И Ева покорно ответила: «Я»
- Кто пищу сготовит, о радость моя?
И Ева все так же ответила: «Я».
- Кто платье сошьёт, постирает бельё,
Меня приласкает, украсит жильё?
«Я, я», - тихо молвила Ева – Я,я....
Сказала она знаменитых семь «Я».
Вот так на земле появилась семья.
Дьиэ кэргэн сыаннастара диэн тугуй? – Дьиэ кэргэҥҥэ туох ордук улахан суолталааҕый (оҕолор хоруйдууллар)
Итиннэ биир тылынан хоруйдуур ыарахан. Таптал? Бэйэ-бэйэни өйдөһүү? Харыстаһыы уонна өйөһүү? Баҕар, бэйэни харыстаммат үлэһит буолуу дуу? Эбэтэр ыал сыаннастарын кытаанахтык тутуһуу?
Онтон дьиэ кэргэн сыаннастара диэн тугуй? (оҕолор хоруйдууллар). Ол ыалы сомоҕолуур, ыһылларыттан харыстыыр туох эрэ дьоһуннаах, күндү суол буолар.
Ыалы туох сомоҕолуон сөбүй? (оҕолор хоруйдууллар)
Ожегов т ылдьытыгар: «Сыаннастар – киһи олоҕор сыаналыыр өрүттэрэ. Олоҕор уһулуччу үтүө өйдөбүлү үөскэтэр, о.э. суолталааҕы, туһалааҕы биэрэр өрүттэр».
Бөлөҕүнэн(пааранан) үлэ.
- Дьиэ кэргэн туһунан өс хоһооннорун өйдөөн кэлиэҕиҥ. Норуот муудараһа биһигини туохха үөрэтэрий?
Сорудах. Өс хоһоонун хомуйан, ааҕан баран онно ыал ханнык сыаннаһын туһунан этиллэрин быһаарыллыахтаах. Тустаах тыллары учуутал остуолуттан булаллар. Онтон дуоскаҕа эминньэхтэртэн ыал сыаннастарын ромашката хомуллар. ТАПТАЛ. ӨЙДӨҺҮҮ. ТУЛУУР. УБААСТАБЫЛ. СӨБҮЛЭҺИИ. ҮЛЭҺИТ БУОЛУУ. ЭРЭЛЛЭЭХ БУОЛУУ, ДОҔОРДОҺУУ.
Физминутка
- Онтон билигин “Мин дьиэ кэргэним” диэн оонньууну оонньуохпут.
Бары туруҥ уонна сорудахтары толоруҥ:
- Олоруҥ, --- - ким ийэтигэр маарынныыр?
- Атаххытыгар тэпсэҥнээҥ, ---- ким аҕатыгар маарынныыр?
- Эргичиҥнээҥ, ---- ким бэйэтигэр маарынныыр?
- Ытыскытын таһыныҥ, --- ким эдьиийдээх-балтылаах?
- Төбөҕүтүн хамсатыҥ, --- ким убайдаах-бырааттаах?
- Ыстаҥалааҥ,----- ким эдьиийдээх-балтылаах, убайдаах-бырааттаах?
- Илиигитин көтөҕүҥ, --- кимиэхэ кимэ да суох?
- Доргуччу этиҥ: «Оннук, таптыыбын!» ----- ким дьиэ кэргэнин таптыыр уонна кинини күндүтүк саныыр!
Араас итэҕэллэргэ ыал ханнык сыаннастара баалларый?
- Таптал уонна убаастабыл мэлдьи итэҕэл култууратын сыаннастарынан буолаллара. Араас итэҕэллэргэ ыал сыаннастарын кытта билсиэҕиҥ.
Бөлөҕүнэн (пааранан) үлэ.
Билигин эһиги чинчийээччи буолан холонон көрүөххүт. Үөрэнэр кинигэ 74 с. арыйыҥ. Сорудах халлаан күөҕэ кэнбиэргэ баар. Эһиги ааҕан баран таблицаны толоруох уонна ыал сыаннастарын туһунан кэпсиэх тустааххыт.
Дьиэ кэргэн ислам итэҕэлин култууратыгар.
Дьиэ кэргэн иудей итэҕэлин култууратыгар.
Дьиэ кэргэн православие култууратыгар.
Дьиэ кэргэн буддизм итэҕэлин култууратыгар.
Гипотеза - Дьиэ кэргэн сыаннастара араас итэҕэл култууратыгар сөп түбэсиһэллэр.
Бөлөхтөр (пааралар) отчуоттара.
Давайте семейные ценности чтить,
Давайте всегда своих близких любить,
Ведь только в семье мы поддержку найдем,
Пусть будет всегда полной чашей ваш дом.
Пусть дети и взрослые помнят всегда –
Семья – это главное! Через года
Сумейте вы счастье свое пронести,
Пускай только лучшее ждет впереди!
5. Билиини бастаан чиҥэтии
Дьиэни тутуу. Бөлөҕүнэн(пааранан) үлэлииллэр.
Билигин эһиги “дьиэ” түннүктэригэр дьоллоох ыал, кини дьиэ кэргэттэрин икки ардыларгар сыһыаннарын бэлиэтиир тыллары суруйуохтааххыт. Сөптөөх тыллары буларга илиискэ суруллубут испииһэк көмөлөһүө.
- Эйэлээх, өһүөннээх. Кырыктаах, таптыыр, көрдөөх, үөннээх, ыар, кыһамньылаах.
- Өйдөөһүн, итэҕэйбэт буолуу, таптал, убаастабыл, кыһамньы, албын, иллээх буолуу, көмөлөсүһүү.
- Аһынабыт, кыһаллабыт, харыһыйабыт, сыаналыыбыт, таптаабаппыт, атаҕастыыбыт, көмөлөһөбүт, бырастыы гынабыт, тулуйабыт, таптыыбыт.
- Өйөбүл, өстөһүү, көмөлөсүһүү, убаастабыл, итэҕэйбэт буолуу, кыыһырыы, чиэһинэй буолуу, үтүөнү баҕарыы.
Оҕолоор, бары биирдии дьоллоох дьиэ кэргэн саамай тутаах хаачыстыбатын ааттаталааҥ, уонна ханнык тыллары ылбатаххытын эмиэ, тоҕо? Биһиги 6-с кылаас дьоллоох ыалларын дьиэтигэр туох тиийбэтий? (Кырыыһата) Биир кырыыһа анныгар олорор ыал дьоллоох буолар. Онон, биһиги аныгы дьиэ кэргэҥҥэ ханнык сыаннастар баар буолуохтаахтарын көрдүбүт. - Рефлексия. Уруок түмүктэрин таһаарыы. аныгыскы уруогу кытта ситимнээһин. Ыйытыылардаах карточкалар. Учуутал саамай көхтөөх оҕолору сыаналааһына.
Интрига. Билигин биһиги кыһыл хоруопкабытыгар төннүөххэ. Онно туох баарый? Ромашка сибэккилэрэ. Ити сибэккилэри биһиги мээнэҕэ талбатахпыт. Кинилэр дьиэ кэргэн бэлиэтэ буолаллар.
От ыйын 8 күнүгэр Петр уонна Феврония Муромскайдар ааттарыгар Дьиэ кэргэн бырааһынньыга бэлиэтэнэр. Кинилэр тустарынан биһиги аныгыскы уруокка кэпсэтиэхпит.
Оҕолор хоруопкаттан ромашка сибэккилэрин ылаллар. Итилэри бэйэҕит иннигитигэр ууруҥ, хараххытын симиҥ уонна санааҕытыгар бүгүн биһиги кэпсэппит дьиэ кэргэн сыаннастарын өйдөөн кэлиҥ. Өскөтүн эһиги бүгүҥҥү уруогу сөбүлээбит, туох эмэ саҥаны уонна кэрэхсэбиллээҕи, олоххутугар туһалыан сөптөөҕү билбит буоллахытына, ромашкаҕа мичээри уруһуйдааҥ. Уруогу сөбүлээбэтэх буоллаххытына – ырдьайбыт сирэйи. Өскөтүн уруокка тугу эрэ ситэ өйдөөбөккө хаалбыт, мунаарбыт буоллаххытына – ыйытыы бэлиэтин.
– Оҕолоор, бу бэлиэ буолар сибэккилэри илиибитигэр ылыаххайыҥ. Илиигит сылааһыгар бигээҥ. Санааҕытыгар хас биирдии сибэкки күн сардаҥатыгар сыламнаан киниэхэ тардыһарын оҥорон көрүҥ. Эмиэ ити курдук дьиэ кэргэн, Таҥара бэлэҕин кэриэтэ, тапталга уонна көмүскэлгэ наадыйар. Онон ити улуу сыаннаһы – биһиги дьиэ кэргэммитин харыстыаҕыҥ. Биһиги кыра дьиэ кэргэммит бэлиэлэрин бу дьиэчээҥҥэ сыһыараҕыҥ.
6. Дьиэҕэ сорудах
74-77 с. талан ылан (хас биирдии оҕо тус бэйэтин кыаҕыттан сиэттэрэн): бэйэтин дьиэ кэргэнин үгэстэрин туһунан кэпсиир эбэтэр уруһуйдуур.