Дәрестең маҡсаты.
- Шағир Ғәлимов Сәләмдең шәхси тормошо һәм ижады тураһында уҡыусыларҙың белемдәрен тәрәнәйтеү, үҙ аллы эшләү, кластер төҙөү күнекмәләрен нығытыу;
- Поэманың йөкмәткеһе менән танышыу, поэтик әҫәрҙе анализлау һәләтен үҫтереү, жанр үҙенсәлектәрен билдәләү, үҙләштереү;
- Автор күтәргән әхләҡи проблемаларҙың бөгөнгө көндә лә актуаллеген, әһәмиәтен асыу, шулар нигеҙендә әхләҡи тәрбиә биреү.
Дәресте йыһазландырыу. Компьютерҙа дәрестең презентацияһы, автор портреты, китаптары.
Дәрес барышы.
I. Ойоштороу мәле
II. Өй эштәрен тикшереү
а) Ғ.Сәләмдең тормош юлы йәки ижады тураһында уҡып, кластерҙар төҙөп килергә ҡушылған ине. Уҡыусылар сығыш яһайҙар, эшләгән кластерҙарын таҡтаға элеп ҡуялар. (Приложение – ҡушымта №1)
1 – се уҡыусы үҙенең кластеры менән таҡта алдында биографияһын һөйләй.
2 – се уҡыусы шағирҙың ижадына байҡау яһай.
б) Ҡыҫҡаса әңгәмә (Интерактив таҡталағы слайд №2 ҡулланып):
– Кем ул Ғәлимов Сәләм? Ҡасан, ҡайҙа тыуған?, Ҡайҙарҙа уҡыған? Ниндәй китаптары сыҡҡан? Ниндәй шиғырҙарын, поэмаларын беләһегеҙ.
III. Яңы тема. Ғәлимов Сәләмдең “Бала” поэмаһы. (1939йыл) (Теманы дәфтәргә яҙып алыу)
1) Уҡытыусының инеш һүҙе:
– “Бала” поэмаһы – Ғәлимов Сәләмдең аҡҡош йыры, уның иң ҙур күләмле, киң эпик ҡоласлы, иң күренекле һәм иң һуңғы әҫәре. Был поэма башҡорт әҙәбиәтендә өр-яңы күренеш булды.
Үҙенең идея – тематик йөкмәткеһе,образдарҙы һүрәтләү, сюжет һәм композиция төҙөү оҫталығы яғынан ысын новаторҙарса ижад ителгән был поэма бөгөнгө башҡорт әҙәбиәтенең үҫеш кимәлен билдәләгән иң ҙур ҡаҙаныштар рәтендә тора.
2) Инеш әңгәмә:
– Был поэма ни өсөн “Бала” тип атала ? Унда нимә тураһында һүҙ бара? Һеҙ шул турала нисек уйлайһығыҙ?
– Бала тураһында, уның тормоштағы урыны тураһында.
– Эйе, дөрөҫ. Шағир үҙенең поэмаһында бала темаһына мөрәжәғәт итеп, Зәйнәп менән Сәйҙелдең ғаиләһен һүрәтләй, улар тормошта, мөхәббәттә ҙур һынау үтеп, бер-береһенә тоғро ҡалалар.
3) Поманың идеяһын һәм темаһын яҙып алыу (интерактив таҡта, слайд №3):
Идеяһы: Тыуған ил, ғаилә, бала, мөхәббәт кеүек мәңгелек әхләҡи принциптарҙы – идеяларҙы раҫлау.
Темаһы: Автор үҙенең геройҙары Сәйҙел менән Зәйнәптең йәмғиәткә хеҙмәт итеүен, уларҙың ғаилә ҡороуын һәм балаға булған мөнәсәбәтен һүрәтләй.
4) Һүҙлек эше (интерактив таҡта, слайд №4, бирелгән һүҙҙәрҙе актив үҙләштереү):
әхлаҡ –этика,
әхләҡи – этический
йәмғиәт – общество
мөнәсәбәт – отношение
ҡиммәт – ценный
5) Поэманың дәреслектә ҡыҫҡартып бирелгән йөкмәткеһе менән танышыу, тексты уҡып сығыу.
а) Уҡытыусы уҡый.
б) Уҡыусылар сылбыр уҡыйҙар, уҡығандарына комментарийҙар бирәләр.
в) Ҡалған өлөшөн үҙ аллы, гөжләп уҡып сығалар. Сюжетын ҡыҫҡаса тезис формаһында әйтеп баралар:
– Зәйнәп ауылға практикаға китә.
– Сәйҙел уны оҙата.
– Сәйҙел Әршитте осрата.
– Зәйнәп хат яҙа.
– Сәйҙел Өфөгә ҡайтырға саҡырып, телеграмма ебәрә Зәйнәпкә.
– Балаларының ғүмерен өҙәләр.
– Геройҙар бала тураһында уйланалар, ҡайғыралар, бәхәсләшәләр.
– Сәйҙел ғаиләһен ташлап сығып китә.
– Автор үҙ геройҙарын юғалтып тора.
– Санаторийҙа Сәйҙелде осрата.
IV. Яңы теманы нығытыу . Поэманың йөкмәткеһе өҫтөндә эшләү.
а) Сюжет өлөштәрен билдәләү, әңгәмәләшеү (Слайд №5)
– Экспозиция бармы, ҡайҙа бирелә?
– Төйөнләнеү тип ниндәй өлөшөнә әйтербеҙ?
– Ваҡиғалар үҫеше нисек бирелә?
– Кульминация итеп һеҙ ниндәй мәлде алырһығыҙ? Ким Әхмәтйәнов Сәйҙелдең ғаиләһенән китеүен ялған кульминация тип билдәләй. Ә кульминацион момент итеп ул Сәйҙелдең партия етәксеһен осратыуы, уның ярҙам итеүен күрһәтә. Һеҙ нисек уйлайһығыҙ? Кем хаҡлы? (Фекер алышыу, яуаптар төрлө – төрлө булырға мөмкин)
– Әлбиттә, социализм осоронда кеше яҙмышын яҡшы яҡҡа үҙгәртеүҙә партияның ролен төп фактор итеп күрһәтеү бик отошло булды, ул совет идеологияһына тура килә ине. Бөгөнгө көндә беҙгә кульминация тип үрҙә үҙебеҙ әйткән мәлде алырға мөмкин. Сөнки ғаиләнең тарҡала яҙыуы Сәйҙел менән Зәйнәптең яҙмышында хәл иткес роль уйнай, боҙолоп барған тормоштарын яңынан тергеҙеп ебәрә. Сәйҙел сығып китмәһә, парторгты осратмаҫ ине, ул уға бер нисек тә ярҙам итмәҫ ине, Зәйнәпте дауаламаҫтар ине һб.
– Сюжеттың сиселеше нисек билдәләнә? (Яуаптар: кульминациянан һуң автор сюжет һыҙығын өҙә, геройҙарын юғалтып тора. Аҙаҡтан курортта Сәйҙелде осрата, өҙөлгән сюжет ялғанып китә)
Слайдтан сюжет һыҙығын ҡарайбыҙ.
б) Поэмала күтәрелгән проблемалар (Слайд №6):
– Поэманың идея – тематикаһынан, сюжетынан сығып, әйтергә кәрәк: автор ниндәй проблемалар күтәрә әҫәрҙә? (Әңгәмәләшеү.Интерактив таҡтанан проблемаларҙы яҙып алыу)
– Тыуған илгә хеҙмәт итеү.
– Ғаилә ҡороу.
– Бала тәрбиәләү.
– Баланың ғаиләләге, кешелек йәмғиәтендәге роле.
– Мещанлыҡ философияһын – әршитлекте фашлау.
в) Поэманың образдар системаһы (Слайд №7)
– Поэмала бирелгән образдарҙы һанап сығығыҙ. Кемдәр улар? Ниндәй һөнәр кешеләре? Ҡайҙарҙа һәм нисек эшләйҙәр? Һәр береһенә ҡыҫҡаса характеристика бирегеҙ. (Интерактив таҡталағы слайдты ҡулланып, әңгәмәләшеү: лирик герой –шағир үҙе, Сәйҙел, Зәйнәп, Әршит, Нәзирә, Вәлишин образдары)
г) Поэманың художестволы үҙенсәлектәре (Слайд №8)
Сюжеты, композицион ҡоролошо үҙенсәлекле.
Новеллизм – сюжетының өҙөлөп тороуы.
Автор – лирик герой үҙе поэмала ҡатнаша, геройҙар менән бергә йәшәй,
улар менән һөйләшә.
Лирик сигенеүҙәр.
Диалогтар, монологтар.
Риторик һорауҙар, риторик өндәүҙәр,
Төрлө һүрәтләү саралары (эпитеттар, метафоралар, метонимиялар һб)
V. Дәресте йомғаҡлау (Слайд №9)
– Поэма һеҙгә оҡшанымы? Ни өсөн? Бөгөнгө көндә уның актуаллеге нимәлә? (Уҡыусыларҙың яуаптары төрлөсә булыуы мөмкин)
– Тормоштар үҙгәрә тора, бер йәмғиәт икесеһен алмаштыра : капитализм, социализм шарттарын үтеп, бөгөнгө көндә демократик ил төҙөйбөҙ. Ниндәй генә йәмғиәттә йәшәһәк тә, үҙгәрмәй, иҫкермәй торған ҡанундар, принциптар була. Улар бер йәмғиәттән икенсеһенә күсеп, мәңгелек әхләҡи идеялар – вечные ценности тип атап йөрөтөләләр. Бындай ҡиммәттәргә инә: дуҫлыҡ, туғанлыҡ, ғаилә, бала, ата-әсә, Тыуған ил, туған тел , хеҙмәт, мөхәббәт, намыҫ. Был төшөнсәләр һәр ваҡытта ла үҙҙәренең асылын юғалтмайынса, кешелек йәмғиәтенең төп күрһәткесе булып торалар. Улар бар икән – йәмғиәт матур, төҙөк, ә улар булмаһа… ҡот осҡос. Күҙ алдына килтереүе лә мөмкин түгел. Ғ. Сәләм поэмаһының актуаллеге шунда: ул мәңгелек идеяларҙы раҫлай.
– Сәйҙел менән Зәйнәптең яҙмышын ҡабатламаҫ өсөн нимә эшләргә була? (Уҡыусыларҙың яуаптары төрлө)
– Хәҙерге беҙҙең прагматизм, рационализм заманында ғаиләне планлаштырыу – русса әйткәндә планирование семьи – тигән нәмә бар. Ғаилә ҡорғас, бергә кәңәшләшеп, тәүҙә һөнәр алалар, квартира булдыралар, буласаҡ бала өсөн бөтә уңайлы шарттар тыуҙыралар –былар өсөн бөтә мөмкинселектәр бар хәҙер.Тырышырға ғына кәрәк. Ә инде һеҙ уйлағанса килеп сыҡмай икән, һис ҡасан да баланың ғүмерен өҙөргә юл ҡуйырға ярамай. Бер генә дин дә, бер йәмғиәт тә , бер кеше лә уны хупламай.
VI. Баһалау
Комментарийҙар әйтеп, уҡыусыларҙың яуаптарын баһалау. Баһаларҙы көндәлектәренә ҡуйыу.
VII. Өйгә эш (Слайд №10)
1) Биш – алты һөйләм менән поэмаға рецензия яҙырға.
2) Поэма тураһында фекерҙәрге туплап, “Ғаиләм – минең ҡәлғәм” темаһына инша яҙырға әҙерләнеп килергә.