Дьиктилээх хонууга айан.
Сыала-соруга: О5олор чуолкайдык сацара уэрэнэллэрин, ырыаны сопко истэн музыка до5уолугар сэп тубэьиннэрэн ыллаан– хамсанан кэрдэрэллэрун ситиьии, бэйэ икки ардыгар убаастабылы, кэрэни эйдээн кэруулэрин, ырыа дьарыктаныытыгар атын предметы хосуьуннаран уэрэтиинии ситиьии.Геометрическай фигураны сэпкэ туьаныы, ахсаан эйгэтигэр интирэьи тардыы, ситимнээн сацаны дор5оону сэпкэ таайан сацаралларын ситиьэн сайыннарыы.
Туттуллар тэрил: Теремок дьиэтэ,кубик сыыппаралардаах, оттоох хонуу, сорудахтардаах ойуулар, хас биирдии о5о тоботугэр сыыппара ойуута, геометрическай фигуралар, крот, ежик, тэллэй оонньуурдара.
Дьарыктаныы этаба:1.Киирии чааьа.
2. Дьиктилээх хонууга айаннааьын.
3. Теремок дьиэ5э саьылчаан олоруута.
4. Хонууга биир-биир сыыппаралар киирэн сорудах толороллор.
5. Ырыа истии : “Алтан тэбэчээн сибэккилэр.
6. Оонньуу “Кулумээннэр”.
7. Тумук.
Аралдьыйыы хаамыыта:
(О5олор группа иьигэр Е.Тиличеева “Марш” музыкатынан хааман киирэллэр, эрдэттэн бэлэмнэниллибит устуулларга олороллор, эмискэ тыал тыаьа иьиллэр.)
(Автор сацарар): “– О5олор тыал тустэ, турдубут. “Уу…уу”– дии дии тыалтан от –мас хамсыырын утуктэллэр.Уостарын туруупка курдук чорбоччу тутталлар, харахтарын симэллэр. О5олор тыалбыт ааста, бары хараппытын арыйдыбыт. Хайа сылаас тыалбыт илгийэн биьигини дьикти дьэрэкээн хонууга а5албыт. Кэрдубут эрэ хону ортотугар дьиэ-льиэчээн турар эбит дии. Ким олороро буолуой? Ким да суох эбит дии. О5олор ба5ар ким эрэ кэлиэ5э кэтэьэбит дуо?(Эмискэ чыычаах сацата иьиллэр, кэрдээх музыка тыаьыыр).
(Автор сацарар):
“– Хонууга дьиэ-дьиэчээн турар
Кини кыра да буолбатах, намыьах да буолбатах
Хонуу устун айаннаан саьылчаан киирэр.”
(Музыка тыаьыыр саьыл киирэр.)
– Уой ким баарый дьиэ-дьиэчээццэ. Тук-тук хайа ким да суох эбит. Бу дьиэни оцостон олоруохха эбит дии. (дьиэ иьигэр киирэр,олорор).
Хонуу устун со5отох биир сыыппыра киирэр. Дьиэни кэрэр тоцсуйар.1сыыппара: “Тук-Тук ким баарый дьиэ-дьэичээццэ?”. Саьыл эппиэттиир: – “Мин баарбын саьылчаан.”
Биир сыыппара: “– Миигин олорт дьиэ5э”.
Саьыл: “– Сеп олордуом. Ол гынан баран мин ойуурдаа5ы до5орум ежик тэллэйгэ барыан наьаа ба5арбыт ханнык суолунан сэпкэ барарын таайдаххына миигин кытта бииргэ олоруохпут?”. 1 сыыппара соруда5ы толорор.
Саьыл: “Саамай сэпкэ оцордуц, чэ, киир, бииргэ олоруохпут.”Саьыл уонна биир сыыппара иккиэн олорбуттар. Арай ол олордохторуна хонуу устун тегурук тебелеех икки хааман кэлэр дьиэ-дьиэчээни кэрэр: “– Хайа ким баарый дьиэ-дьиэчээццэ?”.
Саьыл уонна биир сыыппара: “– Мин саьылбын уонна биир сыыппара олоробут.”
Икки сыыппара: -“Миигин киллэриц дьиэ-дьиэ5э олоруохха бииргэ.”
Саьыл уонна биир сыыппара: “-Сеп киллэрэн олордуохпут.Биьиги сорудахпытын толордоххуна бары бииргэ олоруохпут.Соруда5ыц маннык эйдээн иьит. Крот куьун о5уруотун хомуйбут ол гынан баран помидор, моркуоп, яблока дин тыллары суьуэхтэргэ араарбакка толкуй бэ5э5э туспут.Баьаалыста суьуэххэ араар уонна хас суьуох буоларын сыыппараннан эьэ миисэ хармааныгар уган кордор. (По-ми-дор 3, мор-куоп 1, я-бло-ка 2.)
Саьылчаан: “ Саамай сэпкэ оцордуц, ежик уэрэн эйиэхэ махталын тиэрдэр уонна биьигини кытта тэццэ олор”. Ити курдук саьылчаан до5отторун биир икки сыыппаралары кытта бииргэ дьиэ-дьиэчээццэ олорбуттар. Арай ол олордохторуна хону устун кэручуэххэ майгынныыр ус сыыппара киирэн кэлбит уонна дьиэни корон тоцсуйар.
Ус сыыппара: “Тук-тук,ким дьиэ5э олороруй, миигин киллэриц? Мин успун.”
Саьылчаан: “– Киллэриэхпит, гынан баран, ус сыыппара, эн задача суоттаатаххына киириэ5иц. Икки бырааттыылар биирдии балтылаахтар эбит, уопсайа хас эбиттэрий? (4).
Ус сыыппара таайар уонна дьиэ5э киирэр, эйэлээх ба5атыйык олороллор.Ол олордохторуна хонууга устуулу тацнары туппут курдук туорт сыыппара киирэн кэлэр уонна дьиэ-дьиэчээни кэрэн тоцсуйар.
4 сыыппара; “ Тук-тук,ким бу дьиэ5э олорор, миигин киллэриц баьаалыста.”
Саьылчаан уонна сыыппаралар сацараллар: “Саьылчаан, биир,икки,ус сыыппаралар олоробут.Биьигини кытта олоруоххун ба5арар буоллаххына соруда5ы толор.Ойуулаах карточкалары кэрэн ус дор5оонноох кэтэрдэр бааллар,олору кэрэн биьиэхэ эт.(Кус,хаас,элиэ).
Саьылчаан: “Сэпкэ таайдыц туэрт сыыппара эйиигин дьиэбитигэр киллэрэбит.Биьигини кытта олорус бэьиэлэй буолуо”.Бары бииргэ эйэлээх ба5айытык олорбуттар. Саьылчаан сыыппараларын кытта ырыа ыллаан сэргэхсийэллэр. Ырыа ыллыыллар “Алтан тэбэчээн сибэккилэр”. Ырыаларын истэн биэс сыыппара кыракый нуул сыыппара ооннньуур куукулатын кэтэ5э сылдьан кэлэр уонна ырыа кэрэ эйгэтигэр уйдаран уцкуулэьэр сэбулээн бииргэ олордоллоругар кэрдэьэр.
Саьылчаан уонна биир,икки,ус,туэрт сыыппаралар сорудах биэрэллэр: “Сыыппара кубиктары сепке хомуйан уурталаа улаатар бэрээдэ5инэн, онтон кыччыыр бэрээдэ5инэн. (1, 2, 3, 4, 5–5, 4, 3, 2, 1)
Саьылчаан: “Биэс сыыппара соруда5ы сэпкэ оцордуц биьигини кытта тэццэ дьиэ-дьиэчээццэ олорус”. Эйэлээх ба5айытык чыычаах сацатын истэ хонуу кэрэ бэйэтин таптыы олорбуттар.Арай ол олордохторуна то5ус сыыппараны тацнары тутан кээспит курдук алта сыыппара хону устун суурэн кэлбит уонна дьиэни кэрбут тоцсуйан боруобулаабыт.
6 сыыппара тоцсуйар: “Тук-тук ким олорор дьиэ5э миигин киллэриц?.
Саьылчаан уонна сыыппаралар: “Саьылчаан биир,икки,ус,туэрт,биэс.Биьигини кытта олоруоххун сэп гынан баран манна нуул сыыппара куукулабыт ытаан бэ5этэ ырыатын инники дор5ооннорун биэс сыыыппара кэлэн иьэн аара суолга туьэрэн кэбиспит ыллыы сатыыбыт да инники ханнык дор5оон суо5ун билбэппит арай эн алта сыыппара билэриц буолаарай ырыатын тылынан ыллаабаккын ээ”, Алта сыыппара уэруутун кытта ыллыыр киниэхэ ийэтэ кыра сырытта5ына ыллаабыт ырыата эбит:
___гыйык-___йыгыйык (аа)
_ччыгый куукулам! (а)
___йыгый-___йыгыйым! (ыы)
_таама-__ тукаам! (ы)– (ыы)
Ханнык дор5оонор кэппуттэрий? Алта сыыппара ыллаатын кытта куукулалара уоскуйан утуйан хаалбыт. Сыыппаралар уэрбуттэр а5ай уонна алта сыыппараны дьиэлэригэр киллэрбиттэр. Ити курдук бары бииргэ олорбуттар.Арай ол олордохторуна сэттэ сыыппара ыксаан а5ай ханна эрэ баран иьэн дьиэ-дьиэчээццэ кэтиллэ биэрбит, соьуйбут уонна тоцсуйар.
7 сыыппара: “Тук-тук ким баарый дьиэ5э миигин олордуц?”
Саьылчаан: “Саьылчаан 1, 2, 3, 4, 5, 6, эн биьигини кытта олоруоххун ба5ара5ын? Эйигин киллэриэхпит гынан таайбараы таай: 7 кус о5олоро ууга уста оонньууллар ол эрээри айдаарсаллар. Кинилэри тохтотор наадаттан ус сурааьынна ойуулаа хайдах оцоробутуй? (/\/ )
Уцкуу сэттэ кус о5олоро тахсан уцкуулууллэр “ Танец маленьких утят”
Саьылчаан: “Сепкэ ойуулаатыц кусчааннарым айдаарсыбат буоллулар, биьигини кытта олорус”. Хонуу устун икки тогуругу холбуу уурбут курдук а5ыс сыыппара дьаарбайа сылдьан дьиэ-дьиэчээн турарын кэрэн тоцсуйар:
8 сыыппара: “Тук-тук,ким дьиэ5э баарый? Миигин олордуц эрэ?”.Арай дьиэ иьиттэн саьылчаан уонна сыыппаралар сацалара иьиллибит: “Мин саьылчааммын,биир.икки,ус,туэрт,биэс,алта,сэттэ сыыппараларбыт, а5ыс сыыппара биьигини кытта бииргэ олоро5ун дуо? Оччо5уна соруда5ы толор. Бу геометирческай фигуранан ракетата тут. Саьылчаан: “Сэпкэ тутуц а5ыс сыыппара биьигини кытта бииргэ олор дьиэ-дьиэчээццэ”.
Ити курдук сыыппаралар уонна Саьылчаан бииргэ олороллор. Биирдэ хонууга алта сыыппараны тацнары туппут курдук то5ус сыыппара кэлэр уонна дьиэни кэрэн тоцсуйар.
9 сыыппара: “Тук-тук ким дьиэ5э олороруй, миигин олордуц эрэ?”. Дьиэ иьиттэн сацараллара иьиллэр:
– Мин саьылчааммын, биир, икки, ус,туэрт,биэс,алта,сэттэ,а5ыс сыыппараларбыт,эн биьигин кытта олорсуоххун ба5ара5ын,биьиги сорудахпытын толор, оччо5уна бииргэ олорсуоц…Бу саьылчаан фигуратын оцорон таьаар.(Саьылчаан фигуратын оруобуна уруьуйга уран кырыллыбыт фигураны сэпкэ уурааьын) Сепкэ онордоххуна биьигин кытта олоруоц. То5ус сыыппара сэпкэ соруда5ы оцорон дьиэ-дьиэчээццэ киирэр.Ол олрдохторуна уон сыыппара кэлэр дьиэни тоцсуйар:
10 сыыппара: “Тук-тук,ким баарый дьиэ5э, миигин олордуц эрэ.”. Сыыппаралар аатарын этэллэр уонна уон сыыппара5а соруда5ын этэллэр: “2 тэц кыыллаах зонтиктары булан хонууга туруортаа уонна зонтик диэн тыл хас суьуэхтээ5ин эт”. (Зонтиктар ойууларынан тэц зонтигы булан туруорар уонна зон-тик биир суьуэхтээ5ин этэр).
Саьылчаан: “Сыыппаралар бары дьиктилээх хонууга бары дьиэ-дьиэчээццэ олорон манна мустан ыллыаххайыц, уэруэххэ уонна оонньуохха”. Ооннььуубут аата “Кулумээннэр”. Мин кыраьыабай хонуубар, сибэккиилэрбэр элбэх кулумэннэр бааллар кинилэр уэруэхтэрэ дии.. Чэйиц эрэ оонньуубут маннык: Эьиги биир, икки,ус,туэрт,биэс сыыппаралар кулумэн буола5ыт, онтон атын сыыппаралар “илим” буола5ыт (оо5уй о5ус илимэ– тогуруччу илии-илиилэртэн тутуьаллар). Кулумэннэр тэгурук иьигэр “ЖЖЖ” дии-дии кэтэ5ут. Мин саьылчаан бэлиэ биэрдэхпинэ илим сабыллар.Тутуллубут кулумэннэр тэгуруккэ тураллар.Кулумэннэр тутуллан бутттэхтэринэ оонньуу бутэр.
Саьылчаан: – “Дьэ хонууга наьаа учугэй дьиэ-дьиэчээни булан элбэх сыыппара до5оттордоннум дии… Эьиги о5олор онтон 10 дылы чыыьылалары кэрдугут. Билигин бары чыыьылалар мустаммыт уэрэн-кэтэн уцкуулуэххэ “ Дважды два четыре”.О5олор саьылчаацца махтаналлар, саьылчааны кытта быраьаайдаьаллар, эмиэ тыал туьэр харахпытын симэбит “ууу” дии-дии тыалтан от-мас хамсыырын утуктэбит. (Ол утуктэр бириэмэ5э дьиэ хонуу ылыллар, о5олору иитээччи уэрэ кэтэ кэрсэр).
Иитээччи: – Хайа о5олор сайыццы сылаас тыал эьигини ханна сипсийэн тиэрдэ сырытта?. О5олор ханна сылдьыбыттарын кэпсииллэр (чыычаах сацатын ырыата иьиллэр).
Манан аралдьыйыы тумуктэнэр.