Фигыльләр дөньясына сәяхәт

Тел – җәмгыятьнең, һәрбер аерым шәхеснең берни белән дә алыштырып булмый торган рухи байлыгы. Ул халыкның акыл хәзинәсен, гореф– гадәтен, иң яхшы традицияләрен, дөньяга карашын, мәдәниятен борынгы заманнардан түкми– чәчми безнең көннәргә алып килгән.
Туган ил, туган тел. Бу ике сүзне һәркем хөрмәт белән әйтә, алар бер– берсенә аваздаш булып ишетелә. Бу ике сүз күңелләрдә якынлык, кардәшлек хисе, туган илеңә һәм халкыңа тирән мәхәббәт тойгысы уята. Үз туган теленә, тарихына хөрмәте булмаган кешенең башка телләргә дә, үз ата– анасына, үз Ватанына, үз халкының әхлак нормаларына, халыкның мәдәниятенә һәм сәнгатенә, тарихына да хөрмәте булмый. Туган телен кадерләгән халык кына кадерле, абруйлы халык була.
Менә ни өчен дә телне, туган телне– ана телен яхшы белергә, аның бөтен нечкәлекләрен өйрәнергә һәм өйрәтергә кирәк.  
Фигыль– татар теленең сүз төркемнәре арасында иң катлаулысы һәм укучылар авыр үзләштерә торган темаларның берсе. Шуңа күрә укучыларның алдагы дәресләрдә алган белемнәрен системалаштыру һәм тирәнәйтү максатыннан бу дәресебезне сәяхәт формасында оештырдык.
Тема : “Фигыльләр дөньясына сәяхәт”..
Максатлар:   
Материал һәм җиһазлау. Карточкалар,мультимедиапроектор, экран, рәсемнәр, юл рәсеме.
Дәреснең тибы: Белемнәрне гомумиләштерү һәм системалаштыру
Дәреснең методы, алымнары: әңгәмә, күнегүләр эшләү.

Дәрес барышы.
1. Оештыру өлеше.
Укучылар, без бүген сезнең фигыльләр дөньясына сәяхәт итәбез. Әйдәгез әле башта бергәләп “Әсәләмегаләйкем” җырын җырлап китик әле.
- Сез бу сүзнең мәгънәсен аңлыйсызмы?
- Исәнләшү сүзе ул.
- Әйе, бик дөрес әйттегез. Гарәп теленнән татар теленә тәрҗемәсе: “Сезгә тынычлык булсын”– дигәнне аңлата.
2. Балалар без бүгенге дәресебездә автобус белән фигыльләр дөньясына сәяхәткә чыгарбыз. Автобус өчен акча түләнгән. Автобусыбыз килеп җиткәнче аны “Фигыль” тукталышында көтеп торырбыз
  – Әйдәгез искә төшереп үтик әле, нәрсә соң ул фигыль? Фигыльләрнең безнең тормышыбызда берәр әһәмияте бармы?

1 нче укучы.
2 нче укучы
3 нче укучы
4 нче укучы
Менә күрәсез, укучылар, фигыльләр бик кирәкле сүз төркемнәре икән. Алардан башка сөйләшеп тә, җөмлә төзеп тә булмый.
3. Менә автобусыбыз да килеп җитте. Без сәяхәтебезне башлыйбыз. Сәяхәтнең барышын картада күрсәтеп барырбыз.

Беренче тукталышыбыз “Елга” тукталышы.
Аны кичәр өчен безгә шушы җөмләләрдән күпер төзергә кирәк. Әгәр белемнәребез нык тирән икән, бу елганы без җиңел кичәрбез. Моның өчен безгә кечкенә күләмле хикәя килеп чыгардай итеп җөмләләрне тәртипкә китерергә кирәк һәм бу җөмләләрдә фигыльләрне табарга кирәк:

Табигатькә патша итеп сары чәчле кызны сайлаганнар.Зәңгәр күзле көз кызы алтын тәхетендә горур гына утыра.Сары күбәләкләр оча.Алар төшәргә урын сайлагандай әйләнеп– тулганып, җиргә куналар.Җир сары юрган ябына.
Балалар куана: Алтын ява! Алтын ява!
– Бу хикәя елның кайсы вакытын чагылдыра?
– Көз фасылын.
– Ә хәзер елның кайсы вакыты?
– Әйе, кыш фасылы.
Без барыбыз да “Ак ил” дигән шигырьне хәтерлибез. Барыбыз да тәрәзәгә карыйк әле.
Мин сезгә бу шигырьне укып китәм.

– Ә хәзер алдан укыган хикәяне иҗат итәбез һәм фигыльләрне табабыз.
Табигатькә патша итеп чал чәчле кышны сайлаганнар.Зәңгәр күзле кар кызы а тәхетендә горур гына утыра.Ак күбәләкләр оча.Алар төшәргә урын сайлагандай, эйләнеп– тулганып, җиргә куналар.
Җир ак юрган ябына.
Балалар куана: Мамык ява! Мамык ява!

(Сайлаганнар , утыра, оча, куналар, ябына, ява ).
4. Сәяхәтебезне дәвам итәбез. Алда безне”Тау” тукталышы көтә. Ләкин бу тауга күтәрелү өчен сез шушы табышмакларны чишәргә һәм фигыльләрне табарга тиеш буласыз. Әйдәгез әле карап карыйк әле.
1. Оча,юк канатлары,
Чаба, юк аяклары
Тышта булса– өелә,
Өйгә керсә җәелә. (кар)

2.Үкерә дә котыра
Бөтен җирне тутыра. (буран)

3. Ак ашъяулык таптык
Җир өстенә яптык. (кар төшү)

4. Килделәр осталар– балтасыз
Салдылар күпер– тактасыз. (суык)
(оча, чаба, өелә, җәелә, котыра, тутыра, үкерә, таптык, яптык, килделәр, салдылар)
Фигыльләрне дәфтәргә язалар.

5. Өченче тукталыш “Урман”.
– Хәзер сезгә әкиятләрдән өзекләр тәкъдим ителәчәк, сез ул әкиятләрнең исемнәрен атарга, алардагы фигыльләрне заманнарын әйтергә  тиешсез:
(белдем-ү.з., элдем– ү.з.,әйләнгән-ү.з. чумган – ү.з., дуслашканнар– ү.з., яшәгәннәр– ү.з., барырмын-к.з ).

6. Укучылар менә без киләсе тукталышка да килеп җиттек. Бу тукталышыбыз “Ял итү” дит атала. Без бик арыдык, әйдәгез әле “Ял итү” тукталышында бераз ял итеп алыйк әле. Без әле генә урманда булдык. Анда безнең якын дусларыбыз яши. Безгә ярдәмгә Төлкебикә киләм дип ашкынып тора.
Т.– Исәнмесез, дусларым!
– Исәнме, Төлкебикә!
Т.– Кайларга юл тотасыз?
– Фигыльләр иленә, белемебезе тикшерергә.
Т.– Бик кирәк эш белән йөрисез. Мин дә сезнең белемегезне тикшереп карыйм әле. Әйдәгез әле бер уен оештырып алабыз.
Бу уеныбыз “Алар нишли”? дип атала.
1                                    2.
Ат                                  Бүре
Әтәч                              Карга
Сыер                             Эт
Үрдәк                            Куян
Тавык                            Сандугач

Ял итү (укучылар укытучы артыннан төрле хәрәкәтләр ясыйлар).


6. Безне алда “Фигыльләр сарае” көтә. Бу сарайда нинди фигыльләр бар икән. Анда безнең өч заман яши. Хәзерге, үткән, киләчәк заманнар. Керер алдыннан фигыльләр үзләренеә киемнәрен кияргә тиеш. Алар нинди киемнәр киерләр икән? Әйдәгез искә төшерик әле.


7. Дәрескә йомгак.

8. Билгеләр кую.
9. Өй эше бирү.

Фигыльләрне төрле заманда кулланып “Әнигә булышабыз” дигән хикәя язарга.